Historia parafii

RYS HISTORYCZNY PARAFII PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO W WASILKOWIE

Powstanie parafii rzymskokatolickiej w Wasilkowie wiąże się z nadaniem osadzie praw miejskich przez ostatniego władcę z dynastii Jagiellonów – Zygmunta Augusta. Dekretem z 10.XII.1566 r. Król wydał przywilej, zezwalający na powstanie niezależnej parafii wasilkowskiej, której nadano 5 włók ziemi na folwark plebana oraz 10 włók na osadzenie chłopów. Ówczesnym zwyczajem, przy powstającym kościele założono również cmentarz.

Pierwszą drewnianą świątynię wzniesiono na tzw. Kościelisku, w pobliżu dzisiejszego kościoła pw. Przemienienia Pańskiego. Miejsce wyznaczone na powstanie parafii zostało zmienione przez mieszczan z powodu znacznej odległości od centrum miasta oraz bliskości podmokłych terenów okalających kościelne wzgórze, które w znaczny sposób utrudniały. Grunty zakupione pod budowę kościoła znajdowały się naprzeciw południowo-zachodniego rogu rynku (obecnie kościół NMP Matki Miłosierdzia). Pierwszym proboszczem mianowano Mikołaja Komorowskiego. Parafia wasilkowska weszła terytorialnie do dekanatu knyszyńskiego diecezji wileńskiej.

Tytuł świątyni – Zwiastowania NMP pojawia się po raz pierwszy w wizytacyjnym opisie z 20.XI.1633 r. Nie ma do dzisiaj zgodności, czy był to pierwszy tytuł świątyni w Wasilkowie. Opis wzmiankuje, że w głównym ołtarzu widniał wizerunek ukoronowania NMP, w bocznych natomiast obrazy św. Benona i stary św. Krzyża (być może przeniesiony z kościółka na wzgórzu). W 1702 roku dokonano rozbiórki kościoła, gdyż znajdował się on w opłakanym stanie i wymagał gruntownej przebudowy. Prace nad budową nowego obiektu nadzorował wikariusz białostocki ks. Albert Gołębiewski, mianowany komendariuszem wasilkowskim. Nowy kościół parafialny otrzymał tytuł Św. Trójcy.

W połowie XVIII wieku na znaczeniu mocno zyskał ród Branickich. Staraniem starosty wasilkowskiego, Jana Klemensa Branickiego, w 1749 roku król August III podpisał dokument afiliacyjny, na mocy którego kościół w Wasilkowie stał się częścią parafii białostockiej. Po wejściu edyktu w życie obowiązki proboszcza przejął ks. Jan Bastowski. Kapituła w Wilnie zatwierdziła afiliowanie kościoła dopiero w 1752 roku. Pod własność białostockiej parafii przeszedł również plebański folwark w powierzchni 13 włók. Zapisy wizytacyjne kościoła z 1787 roku określają dokładnie wystrój wnętrza i wyposażenie świątyni. Kościół miał troje drzwi i 9 okien, z których 1 było za wielkim ołtarzem, 1 w skarbcu, 1 w zakrystii, i 1 nad nią. Ściany były jeszcze dobre i zdrowe, ale dach wymagał remontu. We wnętrzu podłoga była z cegieł, miejscami oczekiwała naprawy. Istniały 3 ołtarze: wielki św. Józefa, po prawej Pana Jezusa Ukrzyżowanego, po lewej św. Anny – wszystkie staroświeckiej snycerskiej roboty, malowane, miejscami wyzłacane. Nieopodal kościoła znajdował się cmentarz grzebalny.

W czasie rozbiorów Wasilków początkowo znalazł się pod zaborem pruskim. Na mocy traktatu w Tylży w 1807 r. okręg białostocki przeszedł pod zabór rosyjski, wraz z powiatami: bielskim, drohickim, dąbrowskim i suraskim. Już w sejmie czteroletnim podjęto uchwałę nakazującą proboszczom i miejscowym władzom przenosić cmentarze na obrzeża miast, z dala od ujęć wody pitnej, aby ograniczyć możliwość wybuchu epidemii. Liczne zarazy nawiedzały w tym czasie obszar całego państwa. Ocalenie przed chorobą przypisywano sile modlitwy w określonych miejscach, gdzie z czasem powstawały sanktuaria, jak np. Święta Woda koło Wasilkowa czy prawosławna Święta Góra Grabarka. Dokumenty wizytacji parafii z roku 1818 podają, że miejscowy cmentarz nie znalazł jeszcze przeniesiony.

Po 1820 roku, zgodnie z nakazem carskim przy parafii powstała szkoła, o której utrzymanie mieli zatroszczyć się miejscowi katolicy. Do 1828 r. przy parafii istniał dom szpitalny dla starców i kalek, który rozebrano z powodu złego stanu technicznego. W tym samym roku dokonano przeniesienia cmentarza w miejsce pierwszego kościoła z XVI wieku na wzgórzu. W tym samym w Wasilkowie lokalizację zmieniły nekropolie unicka i żydowska. W 1839 roku ukaz carski zlikwidował Kościół unicki, a grekokatolików wcielił do cerkwi prawosławnej. Wybuch powstania styczniowego przyniósł mieszkańcom Wasilkowa nasiloną falę represji za udział miejscowych w walkach i działalność konspiracyjną. 13.VIII.1864 r. zesłano na Sybir proboszcza wasilkowskiego Piotra Lebiedzińskiego. Dwa lata później władze odebrały parafii ufundowaną w 1766 roku przez starostę Jana Kruszewskiego kapliczkę Serca Pana Jezusa. Najbardziej dotkliwa decyzja przyszła jednak w lipcu tego samego roku. Specjalna komisja wydała decyzję o natychmiastowym zamknięciu kościoła Św. Trójcy, w uzasadnieniu podając, że grozi on zawaleniem. Decyzja została odrzucona i aż do 14.III.1867 r. mimo zakazu odbywały się w świątyni nabożeństwa. Silny opór wasilkowian w walce o swój kościół przełamała dopiero interwencja oddziału kozaków, którzy w brutalny sposób rozpędzili tłum blokujący wejście do kościoła. Aresztowanych w zawiązanej bójce wywieziono wgłąb Rosji. Wyposażenie kościoła przejęła parafia prawosławna, a drewniany kościół po 170 latach istnienia zrównano z ziemią. Parafian ponownie włączono administracyjnie do Białegostoku.

KOŚCIÓŁ PW. PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO
Dopiero na początku lat 80-tych XIX stulecia próby odbudowania świątyni stały się możliwe do zrealizowania. W 1881 roku na tronie Rosji zasiadł car Aleksander III Romanow, który w manifeście ułaskawiającym przywrócił wolność m.in. mieszkańcom Wasilkowa zesłanym na nieludzką ziemię za rządów jego poprzednika. Zesłańcy silnie wsparli ruch odbudowy kościoła. Pomimo licznych utrudnień ze strony władz i braku wystarczających środków udało się uzyskać stosowne pozwolenie i zakupić grunty pod budowę. Pomocne w żmudnej procedurze uzyskania koniecznych zezwoleń okazały się rady żonatego z Polką, wysoko postawionego urzędnika miejskiego, który w sekrecie, za pośrednictwem swej żony, informował Franciszka Różańskiego, kierującego budową nowopowstającej świątyni, o tym, jak należy skutecznie prowadzić rozmowy w urzędzie. Ostatecznie niemal bezpłatnie uzyskano sporządzenie projektu i dozór techniczny. Przy zbiórkach pieniędzy uczestniczyła białostoczanka Anna Kozłowska. Autorem projektu nowego murowanego kościoła był Romuald Lenczewski z Leńc. Po trzech latach budowy konsekrowano świątynię pw. Przemienienia Pańskiego, która stanęła po 300 latach ponownie na wzgórzu, nieopodal pierwszej drewnianej kaplicy z 1566 roku. Tytuł kościoła parafialnego otrzymała jednak dopiero w 1907 roku. Uroczystej konsekracji dokonał dziekan białostocki Wilhelm Szwarc, który od początku sprawowania swego urzędu czynił starania o przywrócenie administracyjnie odrębnej parafii w Wasilkowie, zlikwidowanej w 1866 roku. Budowniczy katedry białostockiej spotkał się jednak ze zdecydowanym uporem władz carskich, który spowodował, że dopiero w 1898 roku wspólnota wasilkowska otrzymała odrębnego duszpasterza filialistę.

Cmentarz przy kościele pozostał czynny do roku 1895, kiedy to potężny pożar strawił niemal połowę miasta (209 domów) i pochłonął 10 ofiar śmiertelnych. Zniszczenia były na tyle dotkliwe, że należało wykonać nowy plan zagospodarowania przestrzennego dla całej miejscowości. W nowym projekcie wydzielono miejsce na nowy cmentarz grzebalny poza miastem (wówczas ponad 700 m od najbliższych zabudowań). W 1911 roku kościół przebudowano.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości parafia odzyskała zabytkową kapliczkę Serca Pana Jezusa. Wzniesiono również pamiątkowy krzyż w miejscu rozebranego w 1867 roku kościoła Św. Trójcy. Obraz z głównego ołtarza tamtej świątyni znajduje się dzisiaj na zwieńczeniu ołtarza głównego kościoła Przemienienia Pańskiego. Obrazy zaś nad bocznymi ołtarzami pochodzą z kaplicy wybudowanej w latach 1927-28 na placu po rozebranym kościele.

W 1966 roku konsekrowano na tym symbolicznym miejscu nową świątynię pw. NMP Matki Miłosierdzia. Nowa, większa świątynia, do roku 1983 pełniła funkcję kościoła parafialnego.

Po podziale proboszczem został ks. Tadeusz Zajkowski.

W 1996 roku wydzielono z części parafii Przemienienia Pańskiego oddzielną parafię Matki Boskiej Bolesnej.

ZABYTKOWE WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA

Obiekty objęte ochroną prawną znajdujące się na terenie parafii pw. Przemienienia Pańskiego w Wasilkowie:
1. Rzeźba krucyfiks z I poł. XVII w., wykonana w stylu baroku ludowego, z wpływem akcentów gotyckich.
2. Rzeźba krucyfiks z II poł. XVIII w., późny barok.
3. Obrazy – stacje Drogi Krzyżowej, ufundowane przez Franciszka Różańskiego w 1886 r.
4. Rzeźba Matki Bożej w koronie na zwieńczeniu ambony – II poł. XVIII w.
5. Ambona w stylu neobarokowym z końca XIX w.
6. Ołtarz główny – neobarokowo-neoklasycystyczna konstrukcja architektoniczna z elementami dekoracyjnymi z końca XIX w. W górnej części ołtarza znajduje się obraz Św. Trójcy z II poł. XIX w.
7. Ołtarze boczne oraz obrazy Michała Archanioła i Chrystusa Pana z końca XIX w.
8. Obraz Ukrzyżowanie z I poł. XIX w.
9. Konfesjonał z II poł. XIX w.
10. Kropielnica z 1860 r.

—–

Artykuł w miesięczniku DROGI MIŁOSIERDZIA nr 12(88)

Andrzej Nowakowski

Geneza powstania parafii jest związana z decyzją króla Zygmunta Augusta, który w 1563 r. polecił panu Wołłowiczowi – podskarbiemu litewskiemu, założyć miasto Wasilków. Proboszcz otrzymał od niego ziemię pod budowę kościoła. Pierwszy drewniany kościół pw. Najświętszej Marii Panny Wniebowzięcia został wzniesiony poza miastem, ale w XVI w. świątynia ta została przeniesiona na plac przy rynku miejskim. Drugi drewniany kościół pw. Świętej Trójcy wzniesiono w 1702 r. – był kryty gontem i miał ceglaną posadzkę. W czasie zaborów, w roku 1867 władze carskie zamknęły świątynię w wyniku represji za udział mieszkańców Wasilkowa w Powstaniu Styczniowym. W czasie późniejszym został on rozebrany. W roku 1879 wierni złożyli petycję do ministra spraw wewnętrznych Rosji z podpisami mieszkańców Wasilkowa o wydanie zezwolenia na budowę nowego kościoła, deklarując pokrycie kosztów budowy. Projekt wykonany przez znanego w owym czasie architekta Romualda Lenczewskiego, został zatwierdzony w listopadzie 1880 r. Duży wkład w uzyskanie pozwolenia na budowę miał dziekan białostocki ks. Wilhelm Szwarc. Nowy kościół murowany usytuowano za miastem (przy obecnej ulicy Kościelnej) i nadano wezwanie Przemienienia Pańskiego. Budowę nowej świątyni ukończono w 1883 r.
Powstał niewielkich rozmiarów kościół jednonawowy, z wysuniętą przed fasadę frontową wieżą. Prezbiterium jest niższe od nawy kościoła i zakończone absydą. Zakrystie znajdują się po obu stronach prezbiterium. Architekt Lenczewski wzorował się na budowlach romańskich, stąd wyraźne rozczłonkowanie bryły świątyni, nie tylko ze względu na funkcje, ale również przestrzennie. Cała budowla wydaje się jakby była składanką poszczególnych brył. Całość jednak mieści się w klasycznych proporcjach. Ciekawie została rozwiązana elewacja frontowa. Wieża niezbyt wysoka – murowana, składa się z dwóch kondygnacji. Przykryta strzelistym, ostrosłupowym, ośmiobocznym hełmem. Na końcach ściany frontowej, po obu stronach ośmioboczne filary zakończone strzelistymi ostrosłupami, które podkreślają wertykalność frontowej elewacji. Kościół skromny w detale, jedynie w ścianach bocznych pilastry i gzymsy oraz przy wieży szkarpy. Strop płaski, drewniany, zatarty tynkiem wapiennym na podbitce trzcinowej. Wnętrze malowane, bardziej ozdobne prezbiterium ze sklepieniem ceglanym. Więźba dachowa o konstrukcji wieszarowej w części z oryginalnymi elementami ciosanymi. Dach pokryty blachą płaską ocynkowaną.
Pamiętajmy, że kościół był budowany w okresie zaborów, gdzie możliwości finansowe parafian zdeterminowały wielkość i formę świątyni. Na pewno był to duży wysiłek parafii. Budowano wtedy oszczędnie i widać to chociażby na przykładzie wieży – jest niewysoka, w głównym korpusie ceglanym, nieznacznie tylko wyższa od kalenicy dachu, jednak hełm jest bardzo strzelisty, co w sumie tworzy obraz wieży solidnej i strzelistej. Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Wasilkowie został wpisany do rejestru zabytków dnia 11 listopada 1987 r. i obecnie figuruje pod numerem A-505.
Trzeba wspomnieć, że po odzyskaniu przez Polskę niepodległości były plany rozbudowy kościoła – głównie frontonu (1923 r.). Doprojektowano po obu stronach wieży kaplice z niszami zewnętrznymi, attykę z tralkami i woltami. Wieżę podniesiono i zmieniono kształt hełmu, dodano latarenkę na zwieńczeniu z krzyżem. Rozbudowa nadałaby elewacji wejściowej bardziej barokowego wyglądu. Z przyczyn nieznanych do rozbudowy nie doszło, a kościół pozostał w niezmienionych kształtach i proporcjach, o który parafianie na czele z ks. proboszczem Janem Pochodowiczem dbają. Obecnie prowadzone są prace remontowe, mające na celu zachowanie pierwotnego kształtu i walorów architektonicznych świątyni, która będzie świadectwem wysiłku naszych przodków.

Koncepcja elewacji frontowej kościoła wasilkowskiego z 1923 r.